Otwarty dostęp do publikacji opiera się na dwóch modelach dystrybucyjnych, w których za kryterium przyjmuje się rodzaj wykorzystanej e-infrastruktury oraz mechanizmy jej finansowania. W skrócie, w przypadku „drogi złotej”, wydawca zapewnia otwarty dostęp gratis lub libre do utworu umieszczonego w czasopiśmie lub książce naukowej. W przypadku „drogi zielonej”, autor zapewnia otwarty dostęp libre lub gratis do utworu zdeponowanego w repozytorium. Można jednocześnie zrealizować obie możliwości, jeżeli zezwala na to polityka wydawcy otwartego czasopisma. („Wolne licencje w nauce. Instrukcja”, s.19-20; „Otwarty dostęp”, s. 51)
Złota droga otwartego dostępu
„Złota droga” (and. gold open access) oznacza otwarty dostęp do publikacji zaraz po jej opublikowaniu na stronie wydawnictwa lub na innej platformie będącej własnością wydawcy. Jeśli publiczne udostępnienie występuje z pewnym opóźnieniem po opublikowaniu to mówimy wtedy o „opóźnionym otwartym dostępie” (ang. delayed OA). (NCN o sposobie publikowania)
„Złoty dostęp” to otwarty model publikowania i dystrybucji treści, oparty o jednolitą i w pełni otwartą politykę wydawniczą oraz uregulowane, otwarte zasady udostępniania. Artykuły udostępniane są bezpłatnie na otwartych licencjach lub zgodnie z przepisami prawa autorskiego. Czasopisma nie pobierają opłat od czytelników, a źródłem ich finansowania są dotacje ze środków publicznych lub opłaty za publikacje wniesione przez autorów, tzw. APC.
Article Processing Charge (APC) to opłata za publikację artykułu w otwartym dostępie wniesiona przez autora na pokrycie kosztów redakcyjnych. W opłacie tej mieszczą się koszty przygotowania i udostępniania artykułu w Internecie, m.in. techniczne i redakcyjne opracowanie tekstu czy utrzymanie serwera. APC opłacana jest zwykle z grantów lub środków instytucji wspierających autora Jej wysokość jest zróżnicowana i zależna od wydawnictwa, może wynosić od 1 do 5 tys. $ lub €.
Wiele czasopism nie pobiera od autorów żadnych opłat zdobywając środki na finansowanie pisma z dotacji publicznych, jak większość wydawnictw akademickich i instytucji badawczych, np. z programu „Wsparcie dla czasopism naukowych” (ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym, art. 401.1.2.3.), grantów projektów naukowych lub też programów pilotażowych Elsevier, Springer.
Część wydawców stosuje model hybrydowy otwierając tylko te artykuły, które zostały opłacone przez autorów, fundatorów lub organizacje wspierające, robi to m.in. Springer, Nature, Elsevier czy Versita.
„Hybrydowego modelu” publikacji nie popierają fundatorzy badań naukowych z cOAlicji S; mogą jednak udzielać finansowego wsparcia dla publikowania w czasopismach objętych mechanizmem transformacyjnym, pod warunkiem, że jest to droga przejściowa; wyznaczona do 2024 r.; do tego czasu powinno nastąpić przekształcenie czasopism finansowanych w ramach subskrypcji w czasopisma o otwartym dostępie (tzw. flipping).
Koalicja S opublikowała wytyczne dotyczące czasopism transformacyjnych, czyli czasopism subskrypcyjnych i hybrydowych, których wydawcy deklarują wprowadzenie pełnego otwartego dostępu do publikacji. Zob. cOAlition S - czasopisma transformacyjne często zadawane pytania
Zielona droga otwartego dostępu
O „zielonej drodze otwartego dostępu” (ang. green open access) mówimy wtedy, kiedy zaakceptowane do druku wersje manuskryptu (np. ostateczna wersja autorska - ang. author’s accepted manuscript lub ostateczna wersja opublikowana – ang. version of record) mogą być zdeponowane w repozytorium i dostępne publicznie albo przed, albo tuż po opublikowaniu artykułu, książki lub rozdziału w książce przez wydawnictwo. (zob. Otwarta nauka: prawo autorskie i wolne licencje)
Deponowanie prac naukowych w wybranych repozytoriach oparte jest zazwyczaj na samodeponowaniu (ang. self-archiving); wybrane przez autora repozytorium może być instytucjonalne, dziedzinowe, narodowe lub międzynarodowe.
Możliwość bezpośredniego udostępniania tekstów w repozytorium zależy od polityki wydawców. Zwykle zezwalają oni na deponowanie różnych wersji tekstów (preprintów lub postprintów), nawet w przypadku czasopism zamkniętych.
Wydawcy stosują często tzw. okres embarga zezwalając na deponowanie tekstów w repozytorium po upływie określonego czasu od daty ukazania się w czasopiśmie (np. po pół roku w naukach ścisłych, technicznych, o zdrowiu, a po roku w naukach humanistycznych i społecznych).
Według założeń „Planu S” - inicjatywie cOAlicji S, wyniki badań naukowych finansowanych ze środków publicznych powinny być deponowane w repozytoriach bez embarga natychmiast po opublikowaniu już od 2021 r.
Źródła:
Literatura:
