Otwarty dostęp (ang. open access, OA) jest podstawą komunikacji naukowej. Oznacza wolny, powszechny i swobodny dostęp do cyfrowych form zapisu danych oraz treści naukowych i edukacyjnych dla każdego użytkownika Internetu. Można czytać, pobierać, kopiować, rozpowszechniać, drukować, wyszukiwać oraz linkować do treści publikacji, a jedynym ograniczeniem narzuconym użytkownikowi jest poprawne cytowanie i określenie autorstwa pracy oraz zachowania warunków licencji lub dozwolonego użytku. Literatura w otwartym dostępie ma postać cyfrową, jest dostępna online, bezpłatna, a także wolna od większości ograniczeń prawnoautorskich i licencyjnych oraz technologicznych. (zob. „Otwarty dostęp”, s. 20)
Ruch Otwartego Dostępu do Nauki
Otwarty dostęp wiąże się ściśle z Ruchem Otwartego Dostępu do Nauki (ang. Open Access Movement), który rozwija się od lat 90. i działa na rzecz budowy nowego otwartego modelu komunikacji naukowej. Głównymi kanałami dystrybucji wiedzy są w tym modelu otwarte czasopisma, repozytoria, platformy e-lerningowe, bazy surowych danych, serwisy i blogi naukowe, a także e-laboratoria i e-notatniki. Pierwsze otwarte czasopisma publikowane tylko w Internecie pojawiły się pod koniec lat 80., a kilka lat później elektroniczne recenzowane czasopisma naukowe o najwyższych standardach, alternatywne dla czasopism w wersji tradycyjnej. Od tego czasu znaczna część wydawców dostosowała swoje modele biznesowe do zasad otwartego dostępu, współtworząc społecznie odpowiedzialną naukę, ale też osiągając założone cele (m.in. wyższy poziom usług i ocenę czasopism oraz większą cytowalność). Zapoczątkowany przez naukowców i bibliotekarzy ruch na rzecz otwartości, popularyzowany jest przez instytucje finansujące badania; wymóg otwartego publikowania badań ze środków publicznych będzie obowiązujący od 2021 r.
Otwarta nauka (ang. open science, OS)
Jej celem jest udostępnienie i rozpowszechnianie badań naukowych na wszystkich poziomach społeczeństwa badawczego za pośrednictwem sieci współpracy. Odnosi się do całokształtu pracy naukowej; obejmuje wszystkie stosowane otwarte modele produkcji, dystrybucji treści oraz komunikacji naukowej. Zasady otwartej nauki opierają się na czterech podstawach:
Otwarta nauka jest pojęciem szerszym, obok dostępu do publikacji naukowych obejmuje także postulaty nauki obywatelskiej (ang. citizen science) opartej na publicznym współtworzeniu nauki.
Nauka obywatelska
Oparta jest na przekonaniu, że każdy człowiek niezależnie od statusu materialnego, wykształcenia oraz zawodu może uczestniczyć w badaniach naukowych, a także jest zdolny do dokonania odkryć naukowych. Zakłada, że w projektach badawczych mogą uczestniczyć wolontariusze na każdym z jego etapów, np. gromadzenia, analizowania oraz przetwarzanie danych, a także sumowania oraz wykorzystywania wyników badań. Polega na włączaniu do badań naukowych osób, które nie zajmują się nią zawodowo, otwieraniu dla nich pracowni i laboratoriów, informowaniu o stanie badań, itp. Przykładami nauki obywatelskiej są m.in. akcje liczenia ptaków, obserwacje nieba, mapy kwitnienie roślin.
Otwartą naukę zaleca:
Otwarty model nauki nakazują organizacje finansujące badania z grupy Science oraz jej członkowie zrzeszeni w cOAlicion S w inicjatywie „Planu S” z 2018 r.). Popiera go należące do obu tych organizacji Narodowe Centrum Nauki finansujące badania na poziomie polskim (Pismo dyrektora NCN w sprawie otwartego dostępu i zarządzania danymi badawczymi z kwietnia 2019 r. W lutym 2020 r. Rada NCN na wniosek jej dyrektora udzieliła poparcia dla polityki otwartego dostępu do publikacji finansowanych z projektów badawczych NCN.
Na rzecz otwartości działa Ministerstwo Nauki Szkolnictwa Wyższego (List Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Jarosława Gowina z 10 lutego 2017 r.) oraz Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich (dokument nr 20/VII Uchwała Prezydium KRASP z 7 czerwca 2018 r. w sprawie wdrożenia modelu Otwartej Nauki).
Otwarta nauka to ciągłe przejście w sposobie prowadzenia badań i dzielenia się wiedzą.
Źródła:
Literatura:
