Polityka otwartego dostępu do badań naukowych
Od 2021 r. wszystkie publikacje naukowe będące wynikiem badań finansowanych z dotacji publicznych muszą być publikowane w modelu otwartym. Wymóg ten dotyczy projektów europejskich, w tym największego w historii Unii Europejskiej programu „Horyzont 2020”, a także programów Narodowego Centrum Nauki.
Za otwartością nauki przemawiają argumenty przejrzystości badań oraz publicznej własności nauki, szczególnie tej finansowanej ze środków publicznych. Jej celem są bowiem społeczne korzyści oraz dobro wspólne. Zasady otwartego dostępu opisują w swoich politykach instytucje naukowe oraz organizacje finansujące badania, a otwarty mandat odnosi się do wszystkich beneficjentów dotowanych programów.
Otwarty mandat, czyli instytucjonalna polityka otwartego dostępu
Otwarty mandat (ang. open mandate) to rodzaj polityki otwartego dostępu przyjmowany przez uniwersytety, jednostki naukowe oraz organizacje finansujące badania. Określa wymagania instytucji dotyczące otwartego dostępu oraz zobowiązania wobec autorów (pracowników instytucji lub grantobiorców) do bezpłatnego prezentowania w sieci publikacji oraz wyników badań finansowanych ze środków publicznych. Polityka może przyjmować formę rezolucji, w których instytucja zaleca udostępnianie wyników badań w modelu otwartym, bądź stanowczych mandatów, które zawierają prawne zobowiązanie pracowników lub grantobiorców do publikowania w otwartych czasopismach („droga złota”) lub otwartych repozytoriach („droga zielona”) w wersji gratis lub libre. (zob. „Otwarty dostęp do publikacji naukowych: kwestie prawne”, s. 13)
Według serwisu ROARMAP (ang. Registry of Open Access Repositories Mandatory Archiving Policies) - międzynarodowego rejestru mandatów i polityk otwartego dostępu organizacji naukowych oraz instytucji finansujących badania, otwarte mandaty zarejestrowało w bazie 1037 uniwersytetów oraz instytucji naukowych na świecie, w tym 664 z Europy (dane z kwietnia 2020). Własne polityki otwartości przyjęło wiele czołowych instytucji, m.in. Uniwersytety Harvarda, Cambridge, Brytyjska Rada Badań (ang. Research Councils UK), Komisja Europejska w ramach programu „Horyzont 2020”, a także Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego ICM oraz kilka uczelni polskich.
Politykę otwartego dostępu określiło w 2015 r. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w dokumencie „Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce” Zawiera on rekomendacje dla jednostek naukowych, uczelni i naukowców oraz krajowych podmiotów finansujących badania (Narodowego Centrum Nauki, Narodowego Centrum Badań i Rozwoju); zaleca tworzenie instytucjonalnych polityk otwartości, a także otwartych modeli komunikacji naukowej. Pierwszym krokiem w kierunku określenia zasad otwartego dostępu jest przyjęcie przez uczelnię i jednostkę naukową własnej instytucjonalnej polityki otwartego dostępu.
Otwarty dostęp odnosi się do dwóch głównych kategorii:
Instytucjonalna polityka otwartości zobowiązuje jej członków do udostępniania wyników badań w otwartych czasopismach oraz deponowania prac w repozytoriach. Możliwość archiwizacji badań oraz zasad deponowania publikacji w repozytoriach określa polityka wydawcy.
Źródła:
Literatura (rozdziały dotyczące mandatów i polityk otwartości):
